Mediahype? We slaan op tilt! (Na Haren)

Mogelijke aanleidingen voor de rellen van afgelopen  vrijdag werden er aan de Haren bij gesleept, de dieper liggende oorzaken waren eigenlijk veel interessanter. Weinigen vonden dat de media beschuldigd mochten worden. De Duitse minister kreeg althans weinig tot geen bijval in haar verwijt  aan Facebook. Meedoen aan schermutselingen is je eigen verantwoordelijkheid – en dat is waar.  Maar dat neemt niet weg dat media een vergaande invloed hebben op ons denken, keuzeproces en handelen. Het haalt het kuddedier in ons naar boven. Uiteindelijk worden we allemaal als individu verantwoordelijk gehouden voor onze daden. Laat ik als tegenwicht een aantal ontwikkelingen in ons medialandschap van de afgelopen jaren noemen, waar wij als mensheid maar  moeizaam mee om kunnen gaan.

Allereerst is er sociale vergelijking, iets wat ook veel in de media voorkomt. Onderzoeksrubriekjes zijn een populair item in dagbladen en tv-programma’s. Het bestaat uit de toverformule ‘Uit onderzoek blijkt dat…’ plus onbruikbare kennis van maximaal vier zinnen. De invloedrijkste vorm van meten is de virtuele verkiezingsuitslag.

Een aanzienlijk deel van de PvdA- en VVD-aanhang stemde strategisch aan de hand van peilingen. Achteraf analyseerde Maurice de Hond dan weer wat kiezers gestemd zouden hebben als er niet strategisch gestemd was - wat hij dus zelf in de hand gewerkt had. De Hond en zijn collega’s zijn een machtsfactor geworden door over machtsverhoudingen te berichten. Het heeft het aankomende kabinet gevormd, en niet voor het eerst.

Eenzelfde soort self-fulfilling prophecy deed zich voor in de aanloop naar de ongeregeldheden in Haren. Project X werd opgeblazen tot een happening – ondanks dat er niks gepland stond – omdat massa’s jongeren nieuwsgierig waren geworden hoe dit af ging lopen. Onbedoeld droegen ze daardoor bij aan de randvoorwaarden van de rellen: de anonimiteit van een grote massa.

Een andere factor bij massagebeurtenissen is het opgaan van het individu in de groep. Massamedia doen een beroep op het wij-gevoel waar we onbewust grote behoefte aan hebben. We zijn groepsdieren. Onze laatste eerbewijzen waren bijvoorbeeld nooit eerder zo massaal als nu. Als er een prominent persoon is overleden, geven we hem onze condoleancestem, downloaden we nog één keer diens muziek of films of lopen mee in één van de talloze stille tochten.

Wij, de massa voelen ons onbewust onder druk gezet, omdat tenslotte de hele (al dan niet virtuele) wereld rouwt. En als jij dan als enige niet leesbaar meeleeft, dan is dat kennelijk een teken dat de nabestaanden je niks kunnen schelen. Dus die bakken tranentelevisie die over je heen gestort worden zijn normaal, en jij bent wereldvreemd als je daar geen meelevende tweet over post. Het is raar om ‘afwezig’ te zijn, je afzijdig te houden. Sommige condoleances komen daardoor extra geforceerd over. Ik vraag me bij het lezen van teksten als 'rip voor de nabestaanden' weleens af of de afzender niet vervreemd is van zijn eigen boodschap.

Terug naar Haren. Daar ging het niet over een definitief afscheid, maar over feest. Hetzelfde effect gold ook hier: je was er niet bij als je er niet mee bezig was. Hetzij dat je er op social media over berichtte, dan wel dat je lijfelijk aanwezig was. In de nacht van de rellen werden er 400.000 tweets verstuurd die gerelateerd waren aan de onlusten in Haren.

Best dwingend eigenlijk, als mediaconsumptie zoveel onbewuste invloed op je uitoefent. Maar als een dergelijk nieuwsberg dit soort bijwerkingen heeft, kun je er toch ook afstand van nemen, zou je zeggen. Dat is moeilijker geworden. Had je in 1950 alleen een radio, nu is dat uitgebreid met een tv, een computer en mobiel internet. Er verandert veel meer als je die alledrie ineens uitzet, mediaconsumptie neemt een groter deel van het dagelijks leven in dan 20 jaar geleden. Je staat op en zet je telefoon aan, en als je gaat slapen schrijf je '#twexit'.

Tel alle genoemde ontwikkelingen bij elkaar op. Niet wat er ‘fout’ gaat in de wereld is toegenomen, maar de intensiteit en de herhaling van de boodschappen die de wereld ingeslingerd worden. Nou blijft je gedrag je eigen verantwoordelijkheid, en ik vind het niet raar om je bij het onderzoeken van de schuldvraag te richten op directe aanleidingen zoals politie-inzet, voorbereiding door de gemeente, profielen van relschoppers en dergelijke.

Maar heel vreemd is het niet dat mensen ook eens vraagtekens stellen bij de structureel emotionerende werking van de media. Het zit hem daarbij niet in de media zelf, maar in hoe het publiek ermee omgaat. En nu we kunnen concluderen dat media een veel groter deel van ons dagelijks leven zijn gaan uitmaken en beïnvloeden, is het dan niet eens tijd om stil te staan over hoe welke plaats die media (zowel traditionele, ‘nieuwe’ als social media) in onze samenleving innemen?