Veranderingen doorvoeren? 10 IJzeren wetten aan de hand van het drama-Bonaire

Eens in de zoveel tijd verschijnt een boek dat meer aandacht verdient. Trix van Bennekom heeft met De tragiek van Bonaire een standaardwerk geschreven over de ingewikkelde verhoudingen tussen Bonaire, de voormalige Antillen en Nederland. Groot nieuws uit de regio passeert de revue, echter voorzien van een context die in Nederlandse berichtgeving veelal ontbreekt. Aan de hand van velerlei voorbeelden, waaronder de verdwijning van Marlies van der Kouwe, laat Van Bennekom de complexe aard van het eiland zien. Het is een veelzijdige en kritische beschouwing die een veelheid aan pijnpunten blootlegt.

Een van de hoogtepunten van het boek is een kijkje in het hoofdpijndossier van de staatkundige herinrichting van de BES-eilanden, en wat dat betekende voor Bonaire. De ondertitel van het boek is Nederlands onvermogen op een eiland waar niets is wat het lijkt, een meer dan terechte titel. Het boek is verplichte kost voor ambtenaren die richting overzeese rijksdelen gaan, misschien wel omdat het ijzeren regels van verandertrajecten bevat die door ‘Den Haag’ op zijn minst onderschat zijn. Ik beperk me tot 10 daarvan.

1 – maak duidelijke afspraken  Onder het voormalige Antilliaanse staatsbestel was er een dubbele bestuurslaag: eilanden hadden het allereerst onderling eens te worden, en vervolgens met het moederland. Dat was onwerkbaar. Na 10 oktober 2010 (10-10-10) kreeg elk eiland een eigen verhouding met Nederland. Per eiland koos de bevolking voor de eigen toekomst. In een volksraadpleging koos de meerderheid voor directe banden met Nederland. Juridisch gezien kreeg Bonaire de status van openbaar lichaam, in het internationaal recht ook vrije associatie genoemd. Soevereine staten in een vrije associatie onderhouden een los verband, idealiter gebaseerd op samenwerking. Het zou onder meer inhouden dat de eilandraad het hoogste bestuursorgaan was. Wat directe banden werd genoemd, werd geïmplementeerd in de vorm van integratie binnen Nederland: in plaats van de eilandraad kreeg de Nederlandse staat het voor het zeggen. Zowel Bonairiaanse politici als hun kiezers bleken niet goed op de hoogte van de gevolgen van directe banden.

2 – overhaast niets, luister (opr)echt  Critici wezen erop dat als de directe banden werden doorgevoerd als integratie, en dat daarover een referendum gehouden zou moeten worden. Ramoncito Booi, leider van de christendemocratische UPB, werkte dat met succes tegen. Hierbij werden ze uitdrukkelijk gesouffleerd door zusterpartij CDA. Een tegenstem op Bonaire zou de staatkundige herinrichting van alle BES-eilanden vertragen, en daar zat Nederland niet op te wachten. De invulling van de directe banden werd niet heroverwogen.

3 – stil verzet is ook verzet  Het werd gaandeweg steeds duidelijker dat een referendum gefrustreerd zou worden. Op de voorlichtingsavonden verschenen steeds mindere autochtone Bonairianen. Een stil protest. Openlijk ageren heeft in een kleine gemeenschap verstrekkende gevolgen, zodat mensen sneller geneigd zijn de kat uit de boom te kijken. Kleine gemeenschap, onzekere toekomst, politieke verdeeldheid: organisaties die een ingrijpende verandering doormaken sluiten er naadloos op aan.

4 – zeggen en doen is twee  Verzet wordt soms wel uitgesproken. BES-commissaris Henk Kamp kende Bonaire van eerdere werkbezoeken, Papiaments sprak hij (nog) niet. Bij vlagen was dat onhandig, toen bleek dat een UPB-gedeputeerde die hem in het Nederlands goedgezind was hem en in een Papiamentstalig radio-interview tot op zijn schoenveters afbrandde. Ja zeggen, nee doen noemt Van Bennekom het. Elk politiek steekspel is er bekend mee.

5 – ken andermans normen, waarden en gevoeligheden  In tijden van onzekerheid klampen mensen zich vast aan gedeelde waarden als houvast. Bonaire was bang voor de gevolgen van integratie met Nederland. Nederland had daarom moeite de harten van de eilanders voor zich te winnen. Gevoelige kwesties die in Nederland decennialang voortsleepten, werden zonder pardon ingevoerd. Dat was een tactische fout. In Nederland werd homoseksualiteit in 1973 geschrapt als psychiatrische afwijking, en duurde het tot 2001 voordat Nederland het homohuwelijk invoerde. Op Bonaire werden in minder dan 2 jaar homohuwelijk, euthanasie en abortus ingevoerd. Er zijn overgenomen bedrijven die om minder op hun achterste benen gestaan hebben.

6 – de eerste klap is een daalder waard, laat het symbool staan voor je intenties  Op hetzelfde moment dat scholieren het onderwijssysteem verlieten als gedeeltelijk analfabeet, bouwde Nederland als eerste daad van integratie een gevangenis op Bonaire. De drop-outs moesten later toch ergens naartoe.

7 – straal integriteit uit  De integratie met Nederland werd grotendeels mogelijk gemaakt door de steun van Ramoncito Booi. Deze politicus, projectontwikkelaar en zakenman was bepaald geen integer bestuurder. Na jarenlang getouwtrek is er inmiddels vervolging ingesteld. Voorheen hielden Boois politieke vrienden in Nederland hem de hand boven het hoofd omdat hij onmisbaar was in de integratie. Het deed het aanzien van Nederland geen goed. In elk verandertraject doe je er goed aan te beseffen dat de mensen met wie jij je omringt jouw uitstraling naar de buitenwereld mede beïnvloeden.

8 – draag een geloofwaardige boodschap uit  Alles wordt beter, spiegelden de Nederlanders voor. Dat was te zonnig ingeschat. De prijzen explodeerden op een toch al arm eiland, de Nederlandse ambtenarij nam de boel over, hordes projectontwikkelaars en aannemers overspoelden het eiland met zwart geld. Het werd de vraag wie de aangekondigde verbeteringen betrof. Ondertussen legde Nederland vast dat in de toekomst geen sprake kon zijn van gelijke rechten en plichten. Hoe moest de bevolking het gepresenteerde verhaal nog geloven?

9 – behandel de ander gelijkwaardig  Kritische geluiden stegen op. Echter, het enige alternatief voor integratie was onafhankelijkheid, zo dreigde Nederland. Apenkool: Nederland kan net zo min bepalen dat een bepaald rijksdeel zich moet afscheiden als dat de VS zich van Alaska kan ontdoen. Bovenal roept het onnodig veel weerzin op om je zo manipulatief op te stellen. Als je geen zieltjes voor jouw zaak kunt winnen, kun je ze tegelijkertijd nog wel verliezen.

10 – hou je aan de afspraken  Met de integratie kreeg iedere Bonairiaan voortaan een algemene ziektekostenverzekering. Dat wil zeggen: derde klas en geen mogelijkheid tot particulier bijverzekeren. Dit was nog voor de aangekondigde bezuinigingen in de zorg van minister Schippers, die het enige stukje Derde Wereld van Nederland niet wilde ontzien. Afspraak is afspraak.

Voor geïnteresseerden die mijn leesadvies op willen volgen:  Trix van Bennekom - De tragiek van Bonaire - Nederlands onvermogen op een eiland waar niets is wat het lijkt, uitgeverij Village, ISBN: 9789461850478, e-book ISBN: 9789461850287